Şadilli mukamy
Şadilli mukamy
◼ŞADILLI MUKAMY
1860nji ýylda Ahalyň hany Nurberdi hanyň häkimligi ýokary göterilýär. Häli‐şyndy çozup, talap duran alamançylaryň aýagy kesilýär. Çünki Türkmeni talamak üçin uly güýç bilen gelmeseň, indi ol ýüz atla, iki ýüz atla eýgertjek däldi. Şonuň üçin bolsa gerek, Eýranyň Bejnurt hanlygynyň häkimi Ybraýym han hem Nurberdi han bilen birek‐biregiň üstüne dökülmezlik, birek‐ biregi talamazlyk dogursunda ylalaşyga gelýärler. Bu syýasy waka, goňşy ýaşaýan iki halkyň, ýagny Eýranyň Şadilli taýpasy bilen Türkmeniň Ahal ilatynyň arasyndaky parahatlyga güwä geçýärdi. Köpetdagyň güneş tarapynda ýaşaýan Şadilliler bilen Köpetdagyň kölege tarapynda ýaşaýan Türkmenleriň arasynda indi öňki ýaly häli–şyndy çakynyşyk bolup durmaýardy. Şonuň üçin il içine asudalyk aralaşdy. Emma welin, özüne göwni ýetýän Dykma serdar bir gün öz ýigitlerini daşyna ýygnap, olara şeýle diýýär:
— Ýigitler, Nurberdi han bilen Ybraýym han şertnama baglaşypdyr. Ỳöne biz şonda‐da Nurberdi gyzyldan gizlin alamançylyga gitmeli bolýarys. Ynha, dänimim, öňümiz gyş. Gyş güni hurşlyk mal, palowa atar ýaly kişmiş, hurma ýaly zatlar edinmeli. Busup ýatsaň zat bolmaz. Şertanama baglanyşsa Nurberdi han baglaşypdyr. Biz baglaşamyzok.
Ynha, şol maslahatdan soňra Dykma serdar atlylary bilen Eýranyň Bejnurt hanlygynyň çetki obalarynyň biriniň üstüne dökülýär. Emma Dykma özüniň 10‐12 nökeri bilen ýesir düşýär. Ybraýym han Dykma serdar dagyny zyndana taşlaýar. Köp wagtlap olaryň yzyndan baran adam bolmandyr. Çünki, öň öz aralarynda şertnama Nurberdi han Ybraýym hana hiç hilli sala salmaýa. Özüniň äsgermänligi üçin Dykma serdara käýinýär. Ahyry Nurberdi han Şükür bagşynyň ýanyna baryp şeýle diýýär:
‐‐ Bagşy, bolmasyz bir iş bolupdyr.Ötki, Dykma serdar kakabaşlyk edip alamana gidipdir. Üstesine‐de ýesir düşüpdir.Meň‐ä ýüzüm ýok töwella gitmäge.sebäp öň barmak basyp şertnama baglaşypdyk, Ybraýym han bilen indi men nädip oň gözüne görneýin.Ol maňa : “ heý, keçe telpek Türkmen, sizde hey ykrar bolmazmy? düýn dälmidi birek – biregiň üstüne dökülmeli däl diýip, şertnama baglaşanmyz. hany o şertiň nire gitdi?“ diýer. Şeýdibem üstümden güler. Şoň üçinem men‐ä hanyň gözüne görünmäge utanýan, nä ýüzüme baraýyn.Gepiň küle ýeri, name diýsene, Şükür bagşy, men senden towkga edýän,Bejnurda sen töwella gidäy.Ỳogsa‐da sen öňem käte Ybraýym hana saz çalyp berip gaýdýarsyň ahyryn. Geçen ýaz Bagdat gyzyna öylenen‐de, seni toýuna çagyrypdy.Seň ýüzüňden geçip bilmez.Howa Dykmany şeýdip boşadaly.Ỳogsam zeýili zyndanda gözüni garaldyp oturandyr o peläket.Gaýrat et‐de,olary boşadyp
alyp gel.Nätse‐de özüňki‐dä.Ỳogsam‐ä ylalaşyk barka beýdeni üçin garagyň çyksyn diýäýmeli welin ….. Hany gaýrat et‐de bu gün – erte ugra bakaly.
Ine şu maslahatdan soň Şükür bagşy Bejnurt hany Ybraýym hanyň üstüne gidýär. Baryp, habaryny aýdanda Ybraýym han ör‐gökden gelýär.Iki sany beýik hanyň ylalaşygyny bozup, talaňa geleni üçin Dykma serdara agyr jeze berjek digini
aýdýar. Nurberdi hana gatyganýar.Galmagal edýär. Şükür bagşy tä han köşeşýänçä sesini çykarman oturýar.Ahyry ardynjyrap ýuwaşja gepleýär:
‐‐Ybraýym han diýýän‐ä, meň‐ä zarym bar,zorum ýok.sebäp günä bizde.wadany bozan biz.Ỳöne name, Dykma serdaram bir yňdyrma adam‐da.Ỳogsam iliň hany möhür basyp,äht edensoň her kim edenini edip ýörse bolmaz ähbetin.Ỳöne indi bolmasyz iş bolupdyr.Nätse‐de ylalaşykly çözmeli bor bi düwüni.
‐‐ Ylalaşykly, çözmeli bolsa, bagşy ýigit, Dykmaňyzy zyndandan boşatmak üçin agyr salgyt tölemeli bolarsyňyz.
‐‐ Aý, han aga, salgyt meseläňizi goýaweri.Öňem ilde zat ýokur.
‐‐ Onda sen nähilli çözmekçi bi meseläni, hany aýt‐da, meň ýerime özüň bolsaň näderdiň ?
‐‐ Nätjegimi bilemok han aga, ýöne men bir temsal aýdaýyn.Şolam saňa ýarasa gerek.
Han bilesigelijikli bilen owsundy.
‐‐ Hany aýt, o nä tymsalmyş?
‐‐Aýtsam bejnurt soltany, men seň adyňy kyýamata ahyry boýunça ýytmez ýaly etjek. Ynsanyýet näçe ýaşasa, seň adyňam şonça ýaşar ýaly etjek.
‐‐ O nähilli meň adymy müdümlik ýaşar ýaly etjek?
‐‐ Omy, seň adyňa bir saz döretjek.Ana,şolam seň adyňy ömürbaky il içinde tutular ýaly eder. Ỳöne maňa biriki gün puryja ber.özünem asuda bolsun. Adam maňa päsgel bermesin.
Han töweregine göz aýlady‐da:
‐‐ Bolýa, seň diýeniň bolsun.—Diýidi
Üç günden soň Şükür bagşyny hanyň huzuryna getirdiler.
‐‐ Ỳeri, Şükür bagşy, hany, üç günde name iş bitirdiň. Aýt, göreýli.
‐‐ Han aga, öňat saz döretdim.Adyna‐da Ybraýym şadilli diýdim.Hawa, Ybraýym‐a öz adyň. Şadilli seň taýpaň ady. Ybraýym han diýsemem bolardy weli, ýöne Ybraýym şadilli bolanda has gowy bolar. Hemmä mälim bolýar.
Han ähli aýallaryny, çagalaryny ýanyna çagyrdy‐da, durşy bilen gulaga öwrüldi.
‐‐ Hany, çal onda sazyňy.
‐‐ Han aga, sazy gowy diňle, bi sazda seň Nogaý aýalyň öýmudykläp ýörişide, Kürt aýalyň tans edişi‐de, Pars aýalyň näz kereşmesi‐de, Gülkamar gyzyň şadyýanlygy‐da, Bagdatdan ýaňrak alan gyzyň näzeninligide, çar bagyňda saýraýan bilbilliň owazy‐da bardyr bu sazda.— diýip, “ Ybraýym şadillini “ çalyp berýär. Bu saz hanyň aýallaryna‐da, çagalaryna‐da, özünede diýseň ýaraýar. Bejnurt hany Ybraýym han öz adyna döredilen sazy özüniň köşk sazandasyna öwredenden soň, nökerleri bilen Dykma serdary ýesirlikden boşatýar. Şükür bagşa bolsa, halat, serpaý ýapyp yzyna ugradýar.
Hawa, bu sazy biz günde‐günaşa Radiodan “ Ybraýym şadilli “ diýip diňleýäris.
Allaberdi DURDYÝEW
Gaýtadan düzen: Arne GOLI.
Taryh ylymlarynyň kandidaty Aýdym-saz sungaty
