«Hatyjagöl» (taryhy hekaýa)

(«Hatyjagöl» haly göli hakynda taryhy hekaýa)

Joş­ly der­ýa egin di­räp otu­ran be­ýik baý­ryň ete­gin­de Sol­tan­ýaz be­giň ga­la­sy­nyň aşak-ýo­ka­ry ta­rap­la­ryn­da sak­çy­lyk çek­ýän dört sa­ny nö­kerden baş­ga bu jelegaýda adam-ga­ra gör­ne­nok­dy. Düý­bi in­li edi­lip tu­tu­lan bu ga­la­nyň gü­nor­ta-gün­do­ga­ry­ny al­kym­lap otu­ran Ak­de­pe oba­sy­nyň ýo­ka­ry ýü­zün­dä­ki ene ýa­byň ke­nar­la­ry­nyň er­ňe­gi­ni gyr­ma­lap ak­ýan su­wuň en­di­gan şyg­gyl­dy­sy­na go­şu­ly­şyp, oba it­le­ri­niň üý­rüş­ýän ses­le­ri di­ýäý­me­seň, daş-tö­we­rek­de ün­si çe­kä­ýer ýa­ly baş­ga üýt­ge­şik bir del goh-gal­ma­gal eşi­di­le­nok­dy. Daş-tö­we­re­giň bu gör­nü­şin­den çen tut­saň, şu wagt dün­ýä­niň bu imi­sa­la­ly­gyn­da, gö­ýä, ýurt­da hem, hal­kyň ömür­bo­ýy is­läp ge­len ýag­da­ýy bo­lan pa­ra­hat­lyk bo­laý­jak ýa­ly­dy. Bir gö­räý­mä­ge, bu şu­ňa-da meň­ze­ýär­di. Em­ma…

Şin­di­ki, oňa ça­lym ed­ýän imi­sa­la­lyk pa­ra­hat­lyk bo­lup, pa­ra­hat­lyk hem däl­di-de, de­ňiz­de gop­jak aýyl­ganç tu­pa­nyň, giň säh­ra­da tur­jak bol­ýan güý­çi ha­ra­sa­dyň öňü­sy­ra­syn­da kalp­la­ra gor­ky gap­lap, dün­ýä dol­ýan syr­ly dy­myş­lyk­dy.

…Türk­men taý­pa­la­ry­nyň iň soň­ky uly gö­çün­de Är­sa­ry­ba­ba­nyň uly og­ly Eý­nel­ga­zy­dan ör­ňän Lam­ma bi­len Çar­şaň­ňy­nyň hem-de or­tan­jy og­ly Zeý­nel­ga­zy­dan kö­pe­len Ga­ra we Be­ke­wü­liň ne­sil­le­ri Amy­der­ýa­nyň or­ta­ky aky­my bo­lan çep ke­na­ryn­da­ky şu se­bit­le­ri orun-ojak tu­tu­nyp, or­na­şyp­dy­lar. Er­kin­li­gi söý­ýän hal­ky­myz yüz­ýyl­lyk­la­ryň do­wa­myn­da öz top­rak­la­ry­na eýem­si­re­ýän şa­lyk bol­sun, emir­lik ýa-da han­lyk bol­sun, ola­ra gar­şy du­rup, ga­raş­syz­ly­gy ug­run­da kän gö­re­şip­di­ler.

Ha­ty­ja sol­ta­nyň hem göw­re­si­niň çep ta­ra­pyn­da­ky ýü­re­gi, hem sag go­ly bo­lan Se­ýit­na­zar Seý­di hem ýigitleriň öň ha­ta­ryn­da­ watan goragyna çykypdy. Gaý­duw­syz ger­çek:

Wa­tan üçin çyk­dym gyr at üs­tü­ne,

Tä ja­nym çy­kyn­ça dön­me­nem, beg­ler!

— di­ýip, öz ýi­ti tä­sir­li şyg­ry bi­len go­şun­da­ky ýi­git­le­ri gy­law­lan­dy­ryp, ruh­lan­dy­ryp, at seg­re­dip bar­ýar­dy.

* * *

Içi-da­şy hel­lew­läp otu­ran äpet tut­la­ryň ýa­şyl di­wa­ry bi­len gur­şa­lan oba­nyň or­ta­syn­da Seý­di şa­hy­ryň aras­sa şyk­gy to­ýun pal­çyk­dan sal­nan giň how­lu­ly, or­ta­ra­sy ser­ho­wuz­ly öýi Di­wa­na­bat — Ker­ki ara­ba­ýo­lun­dan bar­ýan her bir ýo­lag­ça gün­diz Gü­nüň şöh­le­si­ne, gi­je Aýyň ýag­ty­sy­na at­gaý­ta­rym ýer­den oba­nyň beý­le­ki jaý­la­ryn­dan saý­la­nyp gö­rün­ýär­di. Şa­tut­la­ra ba­sy­ry­lyp otu­ran bu uly eý­wan­ly öýüň ga­py­syn­da tal agaç­la­ryn­dan tag­ta ýa­sa­lyp, be­je­ri­len tag­ty-ro­wan — tag­ta se­ki goý­lup­dy. Seý­di mu­ny kyrk ýa­şy­na ýe­tip, iler­ki sähra etek­dä­ki mülk ýe­ri­ne Sal­tyk aryk­dan suw çy­kar­mak mak­sa­dyn­da suw bi­len öz-özün­den iş­läp du­ran bir jy­kyr gur­du­ran­da, yşk edip, şol agaç us­sa­sy­na ýa­sat­dy­ryp­dy. Bu­la­ryň giň how­lu­la­ry­nyň aşak ýü­zün­den geç­ýän Sal­tyk aryk­dan ke­sek atym uzak­lyk­da gur­lan oba met­ji­di bar­dy.

Se­ýit­na­zar Seý­di­niň ata­sy Ha­byp ho­ja öý­le­ri­ne goň­şy di­ýen ýa­ly go­laý­lyk­da bo­lan şol met­jit­de ymam­lyk edip, je­ma­ga­ta şam na­ma­zy­ny oka­dyp gel­şi­ne, bir ta­ra­py ga­py­la­ryn­da gö­ge­rip otu­ran şa­tu­da di­re­lip du­ran, ýer­den dyz bo­ýy be­lent­lik­de gur­şa­lan agaç se­kä çyk­dy. Ýö­ri­te özi üçin öň­den taý­ýar­la­nyp, ýa­zy­lyp goý­lan ýum­şak dü­şek­çä ge­çip, şa­tu­da ar­ka be­rip otur­dy. Ýa­ňy na­maz­dan çy­kyp, ymam Ha­byp ho­ja­ny yzar­lap di­ýen ýa­ly gel­ýän bir aýal maş­ga­la hem bu tag­ta se­kä go­laý­lap gel­şi­ne, bir­den sak­lan­dy. Oňa gö­zi dü­şen ba­dy­na Ha­byp ho­ja:

— Be-he, Aýsol­tan, bi sen­mi­diň? — di­ýdi.

— Geçiň se­ki­niň üs­tü­ne!

— Gi­den­ler­den ha­bar ber, Ha­byp! — di­ýip, Aý­sol­tan köý­ne­gi­niň giň ete­gi bi­len aýak­la­ry­nyň da­ba­ny­na de­ňiç ör­tüp gür­le­di.

— Sen Reb­biň tak­dyr ede­ni­ni di­ňe bil­di­ri­le­ni bil­ýän gu­lun­dan so­ra­ma. Bi­ziň­ki ýag­şy ni­ýet­de bol­mak. Her­ni­çik, in­di uza­ga çek­me­se­ler ge­rek. Bu gün-er­te og­lan­lar­dan ha­bar düş­se-de dü­şer.

— Şeý­le bol­gaý-da, ýag­şy ha­bar gel­geý-dä! — di­ýip, Aý­sol­tan ma­ma iki eli­ni go­şa­wuç­lap ýü­zü­ne syl­dy. Ha­byp ho­ja hem og­lan­lyk­da med­re­se­dä­ki sa­pak­da­şy­nyň ýag­şy di­le­gi­ne go­şu­lyp: «Ämin!» di­ýip ses­len­di. On­ýan­ça Ha­ty­ja sol­tan öz bal­dy­zy Oraz­bi­bi bi­len to­wuk eti dü­şe­lip bi­şi­ri­len kä­şir­li pa­law­dan her­si bir ýaý­baň ta­ba­gy tüm­mek­läp gö­te­rip, alyp gel­di­ler…

* * *

Ýas­sy na­ma­zyn­dan soň­ra Ha­ty­ja sol­tan bal­dy­zy Oraz­bi­bi­ni hem yzy­na dü­şü­rip, «ha­ly ota­ga» bar­dy­lar. Tüý­nük­den düş­ýän do­lan Aýyň ýag­ty­sy­na go­laý­da ýü­wür­di­li­şi­ne, ýa­ry­na çen­li do­ka­lyp, ala­ba­har­da­ky gül-pür­çük meý­da­na meň­zäp, gy­zyl-ala öwüs­ýän ha­ly­sy­na gö­zi dü­şen­de, bir­de­nem kal­by goz­ga­nyp, göw­ni ha­la höw­rük­di. Tä­ze ha­ly­da ar­zuw­la­ry­nyň wy­sa­ly­ny gö­ren Ha­ty­ja ýe­ňil go­pup, dok­ma mün­di. Dok­ma­nyň sag-çep — iki ta­ra­pyn­da ýa­nyp du­ran go­şa çy­ra­la­ryň ýag­ty­sy­na Ha­ty­ja sol­ta­nyň öň­de­nem haý­bat­ly top­bu­sy has hem uzan ýa­ly bo­lup gö­rün­di.

Çe­ýe­lik bi­len çi­ti­mi­ni dol­du­ryp, da­rak ur­ma­ga otur­dy. Ýeň­ňe-bal­dyz iki­si iki ýer­den da­rak kak­dy­lar.

* * *

Ýa­şu­ly kel­le­si­ni öňe-yza edip, ulu­dan bir ýuw­dun­dy-da, baş­ky ähe­ňi­ni ha­ýal­la­dyp, sö­zü­ni do­wam et­dir­di:

— Aý, ça­ga­lar eli hü­när­siz-ä däl. Kaý­da bol­sa­la­ram, hor-zar, ýa bi­ri­ne ýük bo­las­la­ry-ha ýok.

— «Hü­när — baý­lyk» di­ýen eken Za­mah­şa­ry diý­len alym bir çak. Ho­ja­ýyn gu­lu­ny har et­mez. Adam ni­re­de, ne hal­da bol­sa-da, rysk ber­ýä­nem, go­ra­ýan hem Bi­ri­ba­ryň bir özü­dir! — di­ýip, Ýu­sup işan met­jit­de wa­gyz ed­ýän şe­kil­li gür­le­di.

— How­wa-la, oňa kim­de şüb­he bar! — di­ýi­bem, Sa­ýyp bag­şy ýe­ne gür­le­mek­çi bo­lan­da, Ha­ty­ja­nyň ene­si Emi­ne-de gür­rü­ňe go­şul­dy.

— Aý, Ha­ty­ja ja­nym üçin Be­şi­rem ýat bir ýer däl-le. Ol ça­ga­ka, soň-soň­la­ram bir öýi da­ýy­la­ry­nyň­ky bol­dy Ha­ty­ja ja­ny­myň…

Sa­ýyp bag­şy ýe­ne dil­len­di:

— Adam­lar, bu wagt za­ma­na­nyň öw­za­ýy bo­zuk. Her ýer­de, dur­na ýa­ly, hüş­gär bol­mak ze­rur bu wagt. Men ýo­lag­çy­la­ryň ýa­ny­na kem­pi­rim Aý­sol­tan ma­ma­ňyz bi­len el­li-aýak­ly ýe­ge­nim Şir­li­nem go­şa­ýyn.

Sa­ýyp bag­şy tö­we­re­gi­ne ýal­tak­lap, how­luk­maç gür­le­di.

— Gö­çi daň ýag­tyl­man­ka ýo­la sa­lyň, adam­lar! Iç­de-daş­da duş­man-beý­le­ki ýe­ter­lik­dir, ägä bol­mak ge­rek, dur­na ýa­ly…

* * *

Der­ýa­ny gy­rat­lap ýaş­jak bo­lup du­ran Gü­nüň aşa­gyn­da ör­kü­ji ga­ba­ry­lyp gö­rün­ýän iner aýa­gyn­da ba­ry­ny edip, loň­kul­dap, öňe om­zap bar­ýar­dy. Der­ýa­nyň ters aky­my­ny sy­ryp, gä­mi­gü­ze­ri na­zar­lap, tir­ke­şip gel­ýän üç ki­şi­den ses-se­da çyk­ma­ýar­dy. Meý­dan tor­gaý­la­ry­nyň «ji­bir­di­si» kim­dir bi­ri­niň ga­ra çy­ny bi­len ja­ny­ýan­gyn­ly jib­rin­me­si bo­lup eşi­dil­ýär­di. Te­lim dü­wün­li ow­sa­ryň nog­ta­syn­dan tu­tup, üs­ti ýük­li ine­ri idip bar­ýan Ha­ty­ja­nyň ýü­zi sol­gun gö­rün­ýär­di. Tö­we­rek­dä­ki guş-gum­ru­la­ryň owa­zy hem ol üç ada­ma hiç hi­li tä­sir et­meyär­di.

Oba­dan ara açyl­dy­gy­sa­ýy, Ha­ty­ja­nyň ýü­re­gi­ne, bir­hi­li, düş­nük­siz, nä­mä­lim, ba­şy-aýa­gy bel­li bol­ma­dyk syr­ly how­sa­la ara­la­şyp baş­la­dy. Öz meý­li­niň ter­si­ne, nä­hi­li­dir bir güýç Ha­ty­ja sol­ta­ny bir­den sak­ga sak­lan­ma­ga mej­bur et­di. Hy­ýa­lyn­da nä­me­le­riň bo­lup geç­ýän­di­gi­ne bir­ba­da onuň özi-de dü­şü­nip bil­me­di. Em­ma gur­sa­gyn­da­ky ýi­ti bir san­jy­ny ol kem-kem, du­ra-ba­ra sy­zyp baş­la­dy. Ol gö­ze ys­sy, göw­ne ýa­kyn bo­lan oba­sy­nyň ýaý­baň şa­ha­ly, ga­ba agaç­ly bag­la­ryn­dan, gu­ba gi­ňiş­lik­le­rin­den di­ri­lik­de jy­da düş­me­gi­niň jan awu­sy­ny, ine, gel-gel, şu pur­sat­da han­jar ýa­ra­sy­nyň ýi­ti­li­gi bi­len du­ýup gal­dy. Ha­ty­ja­nyň Seý­di­niň at seg­re­dip ge­zen, şy­gyr ýa­zyp otu­ran ýe­ri bo­lan go­ja şa­tu­da ta­rap ýö­ne­lip, gös-gö­ni der­ýa­nyň sow­ma­sy­na ta­rap ug­ra­ny­ny gö­ren Aý­sol­tan ma­ma mu­ňa ge­ňir­gen­män du­rup bil­me­di. Ol «ýalt» edip, yz­ky dü­ýä­niň üs­tün­de otu­ran Oraz­bi­bä se­ret­di. Em­ma on­dan-da öz al­jy­raň­ňy duý­gu­sy­na ha­raý tap­man­soň, için­den py­şyr­dap, do­ga oka­dy-da, iki eli bi­len öz ýa­ka­syn­dan ýa­py­şyp, göz­le­ri­ni gor­ku­ly te­ge­le­di:

— Al­la jan­la­rym, bu nä ah­wa­lat bol­dy? Ha­ty­ja, sen ug­ru­ňy Pel­wer­de gar­şy däl-de, baş­ga ta­ra­pa aly­ber­diň-le?! — diý­di. Ha­ty­ja sol­tan Seý­di­ni so­rag­lap, şa­tu­da ar­ka­sy­ny di­räp, gam­gyn hal­da ba­şy­ny aşak sa­lyp, ýu­waş­ja­dan hiň­len­mä­ge dur­dy:

Eý, za­ma­na, za­ma­na,
Re­him et na­tu­wa­na.

Bir dem ýar­dam gör­me­sem,
Ahym ýe­ter as­ma­na.

Men şug­la­ly şam şe­mi,
Yş­kyn­da aşy­ga­na.

Hij­ran ody köň­lüm­de,
Ýan­dy bu gün gü­ma­na.

Gaý­gy-has­rat, gam üçin
Gel­meý­se­dim ja­ha­na…

Ba­şym­da­ky tä­ji­mi,
Al­dy, goý­ma:n ama­na.

Be­şir, Me­kan, Bur­da­lyk,
Bat­dy ga­ra du­ma­na.

Döw­räm­de ýok me­det­kär,
Düş­düm ot­ly py­ga­na.

Köň­lüm­de has­rat-gaý­gy,
Ýal­ňyz­lyk­dan ny­şa­na.

Lam­ma, Ga­ra, Be­ke­wül —
il­den bol­dum bi­ga­na.

Ba­şym alyp gi­de­rem,
Men bir tel­be-di­wa­na.

Ha­ny, Aý­je­mal bag­şy,
Ha­ny, Jüm­bül je­na­na?!

Ha­ny, Gül­zar, Zar­gü­lüm,
Ak­lym gal­dy haý­ra­na?!

Ha­ny, şa­ýyr In­ti­zar,
Dü­şe­rin­mi hij­ra­na?!

Ha­ny, og­lum — En­we­rim,
Nir­de ol ak­ly da­na?!

Ro­zy­bi­ke Dül­dü­li,
Şäh­ri Ba­nu — dür­dä­ne.

Ýet­sem ýa­kyn gar­da­şa,
Ho­ja Kyt­gy Ken­ga­na.

Hij­ran da­gy­ny çe­kip,
Ýet­sem Seý­di sol­ta­na.

Sa­kar, Sa­ýat, Ne­re­zim,
Göç­sem Be­şir, Me­ka­na.

Go­lum­da ga­lam, dep­der,
Gal­maz kö­ňül ar­ma­na.

Ha­ty­ja, gör­sem bu gün,
Il-gü­nü­mi bos­ta­na,
Il-ýur­du­my dos­ta­na!

Ha­ty­ja sol­tan ýo­kar­sy­na — as­mana ga­ra­dy. Boz tor­gaý onuň dik de­pe­sin­de pelpel­läp per­waz urup dur­dy. Ze­nan ýü­re­gi di­ňe da­şyn­dan se­re­de­niň­de te­sel­li ta­pa­na meň­ze­ýär­di. Ha­ky­kat­da, ol ag­la­ýar­dy. Mert ze­nan­la­ra mah­sus bo­lan ýag­daý­da — ses­siz hem-de göz­ýaş­syz ag­la­ýar­dy.

To­ma­şa kyl, seý­ran et gül­li bos­ta­na, Seý­di,
Näz bir­le azm eý­le­ýip, bag-gü­lüs­ta­na, Seý­di.

… Pyn­han wy­sa­la ýet­mek mag­şuk­lar yra­da­sy,
Jöw­lan urup, ja­ny­gan ýar sen mer­da­na, Seý­di.

Aşy­gy­ňa rehm eý­le, et­me sen je­bir-sü­tem,
Ýa­nyp du­ran şem — me­nem, sen bir — per­wa­na, Seý­di.

Gi­rif­ta­ry — ni­ka­hy, çeş­mi — mah­mur, far­za­na,
Ba­war bir­le bä­ri gel, kyl­ma ef­sa­na, Seý­di.

Gör­se, ol ru­ýy ma­hyň ger Zü­leý­ha bir za­man,
Eý­le­mez bir dem na­zar Ýu­sup-Ken­ga­na, Seý­di.

Çün­ki Al­lah eý­le­di fik­ri-oýun köň­lüm­den,
Gö­züm ýa­şy deň ge­ler, Bah­ry-um­ma­na, Seý­di.

Ha­ny, me­niň gam­ho­rym, ömür­lik ar­ka­da­gym,
Gel, go­wuş sen peý­wes­te Ha­ty­ja ha­na, Seý­di.

Ha­ty­ja sol­tan ses­siz goş­gy oka­ýar­ka, gur­sa­gy­ny ýa­ra­ra ge­tir­ýän ýü­re­gi­niň gür­sül­di­si bi­len «Gö­züm ýa­şy deň ge­ler, Bah­ry-um­ma­na, Seý­di» di­ýen ar­man­ly söz­le­ri der­ýa tol­kun­la­ry­na dü­şüp, güň­leç ýaň­la­nyp git­di…

* * *

Ha­ty­ja da­gy sä­he­riň ümüş-ta­myş­ly­gyn­da Pel­wert gä­mi ge­çel­ge­si­ne ýet­di­ler. Ge­çel­gä­niň üs­ti bi­len der­ýa­dan geç­di­ler. Bu­la­ryň bar ala­da­sy, el­bet­de, öz jan­la­ry­ny hem-de mal­la­ry­ny güýç­li tow­la­nyp ak­ýan dä­li der­ýa­nyň aýyl­ganç gir­da­by­na luk­ma et­män, der­ýa­dan sag-aman ge­çir­mek­di.

Yň­da­ry­lyp ak­ýan mes suw­ly der­ýa mis­li ýa­ra­ly aç až­dar­ha ýa­ly çyr­pyn­ýar­dy. Der­ýa­nyň gir­da­by aýyl­ganç-aýyl­ganç ses­len­ýär­di. Yz­ly-yzy­na gel­ýän tol­kun­lar kük­re­gi­ni kert ke­na­ra jal­kyl­da­dyp urup, çym-pyt­rak bo­lup gid­ýär­di.

Der­ýa­dan ge­çi­len­den soň Şir­li­niň göw­rü­mi gi­ňän ýa­ly bol­dy. Ol «Çuw! Çuw!» di­ýip, Me­le­je­si­ni gys­sap baş­la­dy. Hez­re­ti Bi­lal ba­ba­nyň de­ňi­ne ýe­ti­len­de, Aý­sol­tan ma­ma da­şyn­dan gep­läp:

— Daň-sä­her — my­na­jat ça­gy. Bel­ki, tä­leý se­ni Be­şir­de ýag­şy gü­ne ýar et­sin — di­ýip, Ha­ty­ja gö­wün­lik ber­di.

Ha­ty­ja sol­tan ýü­zü­ni as­mana öw­rüp:

— Ne­sip işi — di­ýip py­şyr­da­dy.

Oba­nyň ýeň­se­sin­de der­ýa ta­rap­dan ho­wa­la­nyp gö­rün­ýän göm-gök ga­ra tal­la­ryň tyl­la­ýy ýap­rak­la­ry Ha­ty­ja sol­ta­nyň kal­byn­da, bol­sa-da, bi­raz kö­şeş­di­ri­ji duý­gu­la­ry, süý­jüm­tik ar­zuw­la­ry oýar­dy.

Ha­ty­ja sol­tan iki dü­ýe­lik, bir at we bir-de eşek­li hem dört ki­şi­lik ki­çi ker­we­niň öňü­ni çe­kip, da­ýy­sy Mür­ze Mir ho­ja Kyt­gy­nyň öýü­ne go­laý­lan­da, ir ör­län ça­ga­la­ryň:

— Buş­luk! Ha­ty­ja sol­tan gel­di! — di­ýen ses­le­ri üm­süm­li­gi böw­süp, go­laý­da­ky met­jit­de ýaň­la­nan daň na­ma­zy­nyň azan se­si­ne go­şu­ly­şyp git­di…

Goň­şy-go­lam­lar yl­ga­şyp öý­den çyk­dy­lar.

Uzyn­ly gün oba­nyň gür­rü­ňi Ha­ty­ja sol­ta­nyň Be­şi­re ge­len­li­gi hak­da bol­dy.

Gün guş­lu­ga ga­lyp-gal­man­ka oba­nyň gyz-ge­lindir og­lan-uşak ba­ry Mür­ze Mir ho­ja Kyt­gy­nyň öýü­ne — Ha­ty­ja sol­tan bi­len gör­me-gör­şe gel­di­ler. Gyz­lar Ha­ty­ja­nyň öňü­ne ge­çi­şip, ja­gyl-da-ju­gul bol­du­lar. Gyz-ge­lin­le­riň ara­syn­da Ha­ty­ja­nyň ýaş­lyk­da Be­şir­de ge­çi­ren şol gy­zyk­ly we gyz­ga­laň­ly gün­le­ri­ne şä­rik bo­lan­la­ryn­dan hem bar­dy.

On­ýan­ça dört-bäş ýa­şu­ly­nyň öňü­ni çe­kip Ha­ty­ja­nyň da­ýy­sy Mür­ze Mir ho­ja Kyt­gy peý­da bol­dy. Ol ge­lip, gül­li ak ke­çe­le­riň üs­tün­de öw­rüm be­rip otu­ran ýa­şu­lu­lar bi­len iç­gin gö­rüş­di. Onuň su:r silk­me tel­pe­gi ga­ra­ýa­gyz ýü­zü­ne, me­le do­nuň üs­tün­den eg­ne alan dü­ýe ýüň çäk­me­ni gab­sa ýa­ly uzyn bo­ýu­na gel­şip dur­dy. Ol çäk­me­ni­niň aşa­gyn­dan do­nuň syn­la­ry­ny aşak çe­kip:

— Gel­di­ňiz­mi, Ha­ty­ja, sag aman! Hoş gel­di­ňiz! Iler­ki il­le­rem, ga­ryn­daş­lar-da gur­gun­my? — di­ýip, ýe­ňil ýyl­gyr­dy. Onuň söz­le­rin­de iç­ki duý­gu­sy, iç­ki dün­ýä­si, mäh­ri­ban­ly­gy me­se-mä­lim duý­lup dur­dy. Oba adam­la­rynyň hem­me­si-de Ha­ty­ja hem-de ýol­daş­la­ry bi­len gör­şen­den soň, onuň da­ýy­sy­na:

— Ha­ty­ja sol­ta­ny­myz ge­lip­dir, gö­zü­ňiz aý­dyň, Mür­ze aga! — di­ýip ýüz­len­ýär­di.

O-da:

— Al­la ýal­ka­syn, ge­le­we­riň-de-ge­çe­we­riň! — diý­ýär­di.

Şol gün Mür­ze Mir ho­ja Kyt­gy se­miz öküz­çe­si­ni ýyk­dy. Be­şir oba­syn­da be­la-be­te­riň sag-aman so­wul­ma­gy­ny Al­la­dan di­läp, ga­zan­lar ata­ry­lyp, jö­wen ýar­ma­syn­dan bi­şi­ri­len ta­gam­ly mil­li na­har­dan «ýar­ma­sa­da­ka» ber­di­ler. Ogul­sa­par ma­ma:

— Be­şi­riň be­ge­nen gü­ni et­li jö­wen ýar­ma­syn­dan ça­ga­jyk­la­ryň gar­ny bir ýa­zyl­syn-da, jan Al­la! — di­ýip, da­mar­la­ry bil­di­ri­şip du­ran el­le­ri bi­len ýy­gyrt atan ýü­zü­ni sy­pa­dy. Ça­ga­lar jö­wen unun­dan edi­len za­ga­ra tö­te­gi­ni paý­lap, öý­me-öý aý­lan­dy­lar.

Be­şir oba­sy­nyň adam­la­ry şol gün gi­jä­niň bir wag­ty­na çen­li oba, ýurt ýag­daý­la­ry dog­ru­syn­da söh­bet edi­şip otur­dy­lar.

* * *

Ha­ty­ja sol­tan­ly ker­we­niň Be­şi­re ge­le­ni­ne üç gün bo­lan­da, da­ýy­sy Mür­ze Mir ho­ja Kyt­gy ola­ryň ýa­ny­na go­rag­çy hök­mün­de or­tan­jy og­lu­ny hem go­şup, Şir­li bi­len Aý­sol­tan ma­ma­ny ile­rik ug­ra­dyp gel­di. Şon­dan soň­ra Be­şi­r ili­niň öňü­ne dü­şüp ýö­ren, agyz­ly aýal­la­ry Ha­ty­janyň da­şy­na geç­di­ler. Ogul­sa­par ma­ma:

— Ata-ba­ba­la­ry­my­zyň «Suw küý­ze­si suw­da sy­nar» di­ýen bir sö­zi bar. Sa­hyp­je­mal ge­lin Ha­ty­ja sol­ta­ny­my­zyň hem aby­ny-ta­by­ny kem­siz ele alan ha­ly­çy­lyk se­ne­di­ne-de nä­jü­re ez­berdigine hem­mä­miz be­let. Ol heň­ňam­lar aşyp ge­len zy­nat­ly meş­hur Be­şir ha­ly­la­ry­nyň nus­ga­sy­ny ýaý­mak­da, ola­ry kä­mil­leş­dir­mek­de yh­la­sy­ny gör­ke­zi­ber­sin. Oba­my­zyň des­su­ry­na gö­rä, ha­ly­çy gyz­la­ryň hal­la­ryn­dan ha­bar­dar bo­lup, ola­ra ha­ly­pa­lyk edi­ber­sin. Onuň hü­nä­rin­den ha­ýyr­lan­syn­lar. Ha­ny, nä­den nä bo­lyn­ça. On­so­ňam, bi­kär­li­giň ýü­zü­ne köz deg­sin. Ada­my ýyk­ýan zat iş däl, iş­siz­lik­dir. Ga­la­ny­ny Hu­daý oňar­syn — di­ýip, me­se­lä­ni açyp goý­ber­di.

— «Ga­la­ny-ga­ça­ny» di­ýip, gud­ra­ty-mül­ki bö­lüp-büç­jek bol­maň, bü­tin bar­ly­gyň öňi-so­ňy Bi­ri­ba­ryň yg­ty­ýa­ryn­da­dyr-la — di­ýip, Ro­zygül ra­wy hem ge­pe go­şul­dy.

— Mun­dan ozal­ky aý­da­ny­ňyz nä­la­ýyk däl. Ha­ty­ja sol­ta­nyň gap­da­lyn­da bal­dy­zy­nyň bol­ma­gam bir taň zat. Kö­mek­çil­li bo­lup, otu­ran ja­ýyn­da eli uza­dan ýe­ri­ne ýe­ter du­rar — diý­di. Soň­ra hem:

— Ha­ty­ja ylym­dar ýe­riň maş­ga­la­sy. Ol ger­çek Se­ýit­na­zar Seý­di, mol­la Ga­ýy­by­nyň og­ly Mol­la My­rat, Ba­nu ha­nym Hij­ra­ny, Zar­gül… da­gy bi­len Lam­ma­nyň şyh Zü­beý­diň med­re­se­sin­de bi­le okap, sa­pak­daş bo­lup ylym al­dy. Ki­tap­da: «Heý-de, ylym­ly bi­len ylym­syz deň bo­lar­my?!» diý­len ýe­ri-de bar­dyr. Ara­myz­da ylym­dar adam bo­lup, per­zent­le­ri­mi­ziň öňü­ne düş­se, bi­ze Al­la­hyň ber­di­gi däl­mi, eý­se, adam­lar! Ga­lyň ben­de bu işi çöz­mek üçin ara ýurt sa­lyp gid­ýär. Bi­ziň bol­sa, ideg­li­miz üs­tü­mi­ze gel­di — di­ýip, Ro­zy­gül ra­wy aýt­dy. Aý­je­mal bag­şy bol­sa:

— Ha­ty­ja sol­tan edep-ek­ram hak­da­ky söh­bet­le­re ga­ty ir höw­rük­di, des­san­la­ra, nus­ga­wy şa­hyr­la­ryň goş­gu­la­ry­na ir ma­ýyl bol­dy. Ha­ty­ja sol­tan oba­my­zyň ýaş nes­li­ne ylym-so­wat hem öw­ret­sin — di­ýen­de, Ogul­sa­par ma­ma gap­dal­dan çy­kyp:

— Ylym me­se­lä­ňi­zi özü­ňiz çö­züň! Ýö­ne: «Bu kem­pi­riň-ä ha­lys gar­rap, bar­ja aky­lam ça­şyp­dyr» diý­me­se­ňiz. Men-ä na­dan ja­ny­ma bir ge­pem aý­dyp ga­la­ýyn, adam­lar. Ine­li­kin, er­te-bir­igün ol ba­tyr şa­hyr ge­lä­ge­de, Mür­ze Mir ho­ja Kyt­gy­nyň öýü­niň bo­sa­ga­sy­na Gy­ra­ty­ny ýa­nap: «Mün, Ha­ty­ja ha­nym, dal be­de­wiň syr­ty­na!» di­ýäý­se, özüm-ä, dog­ru­sy, ha­lap dur­ma­ryn. Ge­li­na­ly­jy­da edi­li­şi kys­my, muşt ýa­ly ke­se­gi atyb-a ga­la­ryn yzyn­dan, bol­sa, bo­lu­ber­sin ba­tyr ser­ker­de Seý­di han — di­ýip, ga­ra çy­ny bi­len aýt­dy.

Ro­zy­gül ra­wy ajy­ny-süý­ji­ni gö­rüp, ber­ke­şen, iliň ýag­şy­sy­na-ýa­ma­ny­na ýa­rap ýö­ren bir süý­ji dil­li, şäh­da­çyk aýal­dy. Onuň il için­de ra­wy — he­ka­ýat­çy bo­lup, köp­çü­li­ge ýa­rap ýör­şi nä­mä deg­me­ýär­di. Ro­zy­gül ra­wy Ha­ty­ja sol­tan, Ro­zy­bi­ke Dül­dü­li, Now­täç, Aý­je­mal bag­şy… da­gy bi­len Le­bap boý­la­ryn­da tu­tul­ýan ulu­ly-ki­çi­li toý-to­ma­şa­la­ra bi­le gat­na­şyp, öza­ra ga­zal, kys­sa, aý­dym… aý­dy­şyp, her bir diň­leý­ji­niň kal­by­ny heý­ja­na ge­ti­rip, süň­ňü­ne ýe­ňil­lik gu­ýup, gö­wün gu­şu­na ga­nat bek­le­dip bi­lip­di­ler.

Ol Ha­ty­ja­nyň go­laý­ra­gy­na süýş­di-de:

— Öz aýa­gyň bi­len ge­lip­siň, ja­nym. Oba­myz­da dok­ma se­ne­di­niň ga­ra­ma­ty­ny mer­di-mer­da­na­lyk bi­len çe­ker­siň di­ýip, sa­ňa bil bag­la­mak­çy­dy­rys. Mu­ny se­niň oňar­ja­gy­ňa söz ýok. Ha­ny, se­niň özü­ňem aýt, bi­ziň bu tek­li­bi­mi­ze nä­me di­ýer sen?! — di­ýip, Ha­ty­ja sol­ta­na so­rag­ly bak­dy.

El­ga­raz, üýş­me­leň­de Ha­ty­ja sol­ta­nyň bal­dy­zy Oraz­bi­bi bi­len daý­za­sy Mür­ze Mir ho­ja Kyt­gy­nyň aýa­ly Ak­sol­tan daý­za­dan gaý­ry Ha­ty­ja edi­len tek­li­bi oň­lap, gep­le­me­dik gal­ma­dy. Aýal-gyz­lar, «gür­le­me­di­ler» di­ýip, bu iki­sin­den bol­sa, aýyp-syn edi­bem dur­ma­dy­lar. Çün­ki Oraz­bi­bi-hä ol — gaý­ry bir ýe­riň ulu­gy­zy ha­ly­na, Be­şi­riň me­se­le­si­ne go­şu­lyp bil­mez. Dym­ma­lyk­da ile bel­li Ak­sol­tan daý­za bol­sa, mun­dan ozal go­şu­lyp­myş­my iliň ge­ňe­şi­ne bu gün or­ta çy­kar ýa­ly. Şon­dan öt­ri, gal­jaň äri Mür­ze Mir ho­ja Kyt­gy ta­ra­pyn­dan bi­çä­rä­niň ne gö­zel Ak­sol­tan ady Täk­sol­tan diý­lip tu­tul­ma­gyn­da-da bu aýa­lyň dym­ma bol­şu­na kak­dyr­ma bar diý­ýän­ler-de ýo­gam däl­di oba için­de.

* * *

Bi­şi­ren dat­ly una­şyn­dan goň­şo­ka­ra alyp ge­len Ogul­sa­par ma­ma ha­sa­sy­ny ta­myň pag­sa di­wa­ry­na sö­ýe­di-de, öýüň için­de öz iş­le­ri­ne güm­ra bo­lup otu­ran Ha­ty­ja­nyň gap­da­lyn­da çök­di. Ha­ty­ja­nyň ala­da­sy­nyň ýe­tik­li­gi­ni onuň ýüz-gö­zün­de­nem bi­li­ber­me­li­di.

— Aýuw, Ha­ty­ja, aman­lyk­my, gur­gun­lyk­my? Nä­me­le­re güý­me­nen bol­ýaň?!

Ha­ty­ja:

— Ge­liň, Ogul­sa­par ma­ma, dü­şe­ge ge­çiň — di­ýip, mü­rä­het et­di. So­ňam ol ga­lyň dü­şek­çäniň öňü­ne dü­ýe ýüň sa­ça­gy ýa­zyp, içi sa­ry­ýag­ly ga­by hem goý­dy. Iki­si şa­hy dü­şek­çe­de otu­ryp, noý­ba­ly una­şyň da­şy­na geç­di­ler, çaý iç­di­ler. Ça­ýyň ýel­gi­ni­ne gür­rüň gy­zy­şyp git­di.

Ýaş­la­ryn­da ta­pa­wut bar­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, Ha­ty­ja­nyň iki eli iş­li, sa­da­gu­raw bu ene bi­len gat­na­şy­gy örän go­wu­dy. Dog­ru­sy, Ha­ty­ja — bir bak­saň, hiç za­dyň al­nyn­dan bol­ma­dyk sa­da ýa­ly gö­rün­ýän, bir se­ret­se­ňem, aýal-gyz­la­ryň iş-hü­när­le­ri ba­bat­da ha­ly­pa çy­kan, gep-sö­zi ýer­be-ýer bo­lan bu aýa­lyň te­bi­ga­ty­na dü­şün­jek bol­ýar­dy. Ogul­sa­par ma­ma­nyň hor­tap göw­re­si daş­dan gar­taň ýa­ly gö­rün­se-de, süň­ňi sag­dyn­dy, otu­ryp-tur­şy do­gum­ly­dy. Özi tak­wa aýal­dy. Ogul­sa­par ma­ma gyz-ge­lin­le­ri da­şy­na üý­şü­rip, köp­lenç ha­ly işi ba­ra­da gür­rüň eder­di. Ol: «Ha­ly, keş­de di­ýen ýa­ly iş­le­re «in­çe iş» di­ýil­ýär. Iň­ňä­ni ýe­ke ýer­de ýal­ňyş sanç­saň, bir­je çi­ti­mi nä­dog­ry çit­seň, keş­de bo­zu­lar, na­gyş ýo­ýu­lar. Şo­nuň üçi­nem, se­ne­di­ňi­ze ga­ty yh­las­ly ýa­py­şyň. Ze­hi­ni­ňi­ze yh­la­sy­ňyz go­şul­ma­sa: «Men, dä­ni­nim, py­lan-pis­mi­dan iş et­jek» diý­şen bol­şup, ilem, öz-özü­ňi­zem al­dap ýör­mäň! Ýö­ne ýaň­ky iki­si bi­ri­gäý­se we­lin, eden işi­ňiz ony gö­ren­le­riň göz­le­ri­ni ga­maş­dy­rar» di­ýip, sar­gyt eder­di. Hä­li­den bä­ri ha­ly ba­ra­da gür­rüň goz­ga­jak bo­lup otu­ran Ha­ty­ja el­ýe­te­rin­dä­ki ha­ly çu­wal­dan ýu­mak­la­ry al­dy-da:

— Ogul­sa­par ma­ma, şu gün dok­ma ýü­wür­diş­mä­ge eli­ňiz de­ger­mi­kä? Aý­je­mal hem: «Ba­ra­ryn-a» di­ýip­dir. Şu ala­da bi­len ha­çan do­ka­lyp, ha­çan ke­sil­je­gi­nem-ä bi­le­mok we­lin — diýdi.

Bi­raz dy­myş­lyk­dan soň Ogul­sa­par ma­ma Ha­ty­ja­nyň ýü­zü­ne mä­hir bi­len se­ret­di-de:

— Tü­we­le­me, tü­we­le­me, Ha­ty­ja! Ha­ly ýü­würt­seň, go­wy ed­ýär­siň. Men sa­ňa ony bek ýü­wür­di­şe­rin. Se­niň do­kan nus­ga­lyk ha­ly­la­ryň der­ýa­nyň iki ýa­ka­syn­da-da ta­ryp edi­lip ýör. Mülk eýe­si her ben­de­si­ne bir ýol go­ýan­dyr, ga­ty gaý­gy-ala­da hem ga­lyp ýör­mez­ler. Her ýer­de bo­lan­da-da, gul ba­şy go­rag­syz däl­dir. Ha­wa, dok­ma di­ýe­ni­ňem ýe­ňil iş-ä däl­dir we­lin, em­ma ba­şy­na bar­saň, bir gün bi­ter du­ru­biýr. Aý­dy­şyp-di­ýiş­dig-ä bu­la­ry ba­ýa­ky üýş­me­leň­de. Hal­ka ha­ly­pa­lyk et­jek bol­saň, özü­mi­zem, oba­nyň gyz­la­ry bi­len kö­me­gi­mi­zi gaý­gyr­ma­rys bu iş­de. Bir za­dy bo­lar, en­şal­la, hem­me­si­niň — diý­di.

«Bug­daý na­nyň bol­ma­sa, bug­daý sö­züň ýok­mu­dy?!» diý­le­ni çyp­ba-çyn-ow, Ogul­sa­par ma­ma­nyň açyk gö­wün­den, mäh­rem ýü­rek­den aýd­ýan ýa­lan ýa-da hi­le go­şun­dy­syz söz­le­ri­ni eşi­den­de, Ha­ty­ja­nyň gö­wün gu­şy şat­lyk äle­min­de ga­nat kak­ma­ga baş­la­dy. Ýü­re­gi ers­di. Ol:

— Wah, siz­den müň­de bir ra­zy­dy­rys — di­ýip, özü­niň bu mäh­rem ene ba­bat­da kal­byn­da giz­läp-ýa­şy­ryp bil­me­dik duý­gu­sy­ny da­şy­na çy­kar­dy.

Ogul­sa­par ma­ma Ha­ty­ja­nyň ýu­mak­la­ry­ny eli­ne al­dy.

— Ada­myň der­di­ni egis­ýän när­se ýe­ne iş, güý­men­je­dir. Ine­le­kin, dok­ma­nyň üs­tü­ne bir mü­ner­siň we­lin, äh­li dert-ala­daň ýeň­lär gi­der. Türk­men ze­nan­la­ry­nyň ata çyk­dy­gy­dyr, dok­ma mün­dü­gi. Ha­ny, — Ogul­sa­par ma­ma: «se­niň Seý­diň» diý­jek bol­dy-da, ýü­zug­ra «ýal­ňy­şy­ny» dü­ze­dip goý­ber­di, — bi­ziň şa­hy­ry­myz aý­dan­ýok­my nä­me: «Se­ni mü­nen has­sa bol­sa, sag olur» di­ýip, goş­gu­syn­da be­dew ba­ra­da!

Ha­ty­ja­nyň heň­ňam­dan umy­dy­gär göz­le­ri ar­zuw, ta­ma bi­len ýyl­dy­ra­dy. Goň­şu­sy­nyň göw­nü­ni, aza­jyk hem bol­sa, gal­kyn­dy­ryp bi­le­ni­ne Ogul­sa­par ma­ma hem be­gen­di. Es­li sa­lym otu­ran­dan soň Ogul­sa­par ma­ma ha­ly hor­ju­nyň gö­zün­dä­ki ka­gyz­la­ry gö­rüp:

— Bä, bu ka­gyz­la­ryň kän­di­gi­ni! Bu­lar­da­ky ýaz­gy­lar nä­me ba­ra­da­ka? — di­ýip, ol gy­zyk­lan­dy.

— Bu ka­gyz­la­ra, ma­mam jan, men gö­wün ar­zuw­la­ry­my ge­çir­ýä­rin. Şu ka­gyz­lar, şu des­san Seý­di hak­da — di­ýip, Ha­ty­ja oňa ýyl­gy­ryp jo­gap ber­di.

— «Seý­di hak­da» diý­diň­mi? Bä, syr bol­ma­sa, biz­em diň­läp bi­ler­mi­käk ony? — di­ýip, Ogul­sa­par ma­ma, bir öm­re et­me­dik işi­ni edip, goş­gy-ga­zal­lar bi­len hem gy­zy­gyp so­ra­dy. Ha­ty­ja ýü­zü­ni gür­rüň­de­şi­ne ta­rap öwür­di:

— Syr ke­mi-hä ýok­dur, ma­mam ja­nym. Ýö­ne siz ola­ry, en­şal­la, diň­lär­si­ňi­zem, okar­sy­ňy­zam. Bel­kem, ba­sym olar ýü­würt­mek­çi bol­ýan şu ha­ly­my­zyň emer-da­ma­ry­na or­nar — di­ýen­de, Ha­ty­ja­nyň göz­le­rin­de, adat­da­ky bol­şy ýa­ly, umyt uç­gun­la­ry ýyl­dy­ra­şyp git­di­ler.

* * *

…Ha­ty­ja sol­tan özü­niň çe­per go­lu­nyň, ýi­ti pi­ki­ri­niň, agyr zäh­me­ti­niň dö­re­den dok­ma­sy­nyň üs­tün­de eňe­gi­ni iki dy­zy­na di­räp otu­ry­şy­na, köp kül­pet­li, az lez­zet­li yk­ba­ly hak­da çuň oý­lan­ýar­dy. Pi­ki­rin­de Seý­di bi­len so­rag-jo­gap alyş­dy. Bir­den­kä onuň gam­gyn, ýa­daw, ýö­ne ju­da gel­şik­li, owa­dan göz­le­ri sag egin­dä­ki di­wa­ra sö­ýe­lip goý­lan içi gat-gat ka­gyz­ly çak­laň­ja, ýö­ne ne­pis do­ka­lan ha­ly hor­jun­da eg­len­di. Ol hor­ju­ny eli­ne alyp, ony bag­ry­na bas­dy. Uzak wagt­dan bä­ri el­len­me­dik ha­ly hor­jun Ha­ty­ja­nyň giň, gyz­gyn gu­ja­gyn­da owaz­la­nyp ug­ra­dy. Ha­ly hor­jun­da­ky gol­ýaz­ma­lar, olar­da­ky duý­gur ze­nan kal­byn­dan za­ryn­lap çy­kan ne­pis se­tir­ler «Aý­ra­lyk mu­ka­my­ny» en­di­red­ýär­di­ler…

Arz-şi­ka­ýat eý­lä­rem, bag­tym­dan bo­lup heý­ran,
Has­sa ja­na ot sal­dy, ýan­dyr­dy me­ni hij­ran.

Dil­şat bo­lup wy­sal­da çek­dim has­rat her da­ýym,
Şe­me ýa­nan per­wa­na, — bol­dum ha­ly pe­ri­şan.

Ýa­ry ýar, dos­ty dost­dan aý­ran pe­le­ge nä­let!
Näu­myt gal­dym mun­da, ha­ny, sa­pa­ly döw­ran?!

… Ýar yş­kyn­da in­ti­zar, ja­nym ýa­nar — ahy-zar,
Zü­leý­ha men hij­ran­da, ba­şym Ýu­sup­ga gur­ban.

Men bi­no­wa, çä­räm ýok, Seý­di ýar­dan aý­ryl­dym,
Biz bi­çä­re maz­lu­ma Ha­byp eý­le­sin Per­man!
Bag­rym ba­şy ýa­ra­dyr, aý­ra­lyk­da göz di­kip,
Ha­ny, kör­pe pu­da­gym, En­wer ja­nym­ga der­man?!

Ol saý­ýad je­pa­syn­dan, äh­ti-ýar we­pa­syn­dan,
Gül je­ma­lym sar­ga­ryp, elip kat­dym lam-Ke­man,

Aman, aman, eý, aman!
Eý, pe­lek, şi­rin ja­nym sal­ma in­di hij­ra­na,

Ha­ty­ja diýr, aýyr­dyň ýa­rym­dan, za­lym, aman!
Aman, aman, eý, aman!

Ha­ty­ja­nyň kal­byn­da köw­sar­la­ýan bu ahy-za­ry­ny tu­tuş älem, şol san­da, bu taý­dan at­gaý­ta­rym ýer­den güw­läp ak­ýan der­ýa-da diň­le­ýär­di. Ol owaz­da­ky ýal­ňyz­lyk, söý­gä teş­ne­lik, umyt duý­gu­la­ry der­ýa­ny hem elen­di­rip, joş­dur­ýan ýa­ly­dy. Der­ýa Ha­ty­ja syr­das bak­ýar­dy. Bol­man­da, oňa dü­şün­ýär­di, em­ma şon­ça güýç-kuw­wa­ty bi­le­nem edi­bil­jek çä­re­si ýok­dy. Tö­we­rek­dä­ki ga­ba-ga­ba to­raň­ňy­lar, uzyn-uzyn tal­lar Ha­ty­ja­nyň za­ryn owa­zy­na çy­dam edip bil­män, iki ýa­na baş ýaý­ka­ýar­dy­lar, göz­ýas or­nu­na ýap­rak­la­ry­ny der­ýa dök­ýär­di­ler. Olar, bol­man­da, oňa dü­şün­ýär­di­ler. Em­ma As­man-Ze­mi­ni bi­rik­di­rip otu­ryş­la­ry­na-da, edi­bil­jek çä­re­le­ri ýok­dy.

Içi­ni dün­ýä dö­küp otyr­ka, gö­zün­den sy­ry­gyp gaý­dan bir dam­ja ýa­şy Ha­ty­ja sü­pür­je­gem bol­ma­dy. «Ah! Ýan­dy-la ýü­re­gim» di­ýip, ýal­ňyz­lyk­da ýe­ne-de ýa­ry­ny ýat­la­dy: «Ah, Seý­di! Men ba­şym­da — gow­ga, kal­bym­da — dert, ja­nym­da — agy­ry, za­rym­da — na­la bi­len sa­ňa ga­raş­ýa­ryn» di­ýip, öz göw­re­si bi­len iki ýa­na yra­nyp otyr­dy.

Gy­zyl ýü­züň sar­gar­dyp, ha­ly — pe­ri­şan ruh­sa­rym,
Be­dew atyn seg­re­dip, gy­lyç ur­şan ruh­sa­rym.

Gör, ne ajap gö­rü­ner, to­ma­şa kyl oý­nu­na,
Rüs­tem Zal dek mert­dir ki go­ça­gym — we­pa­da­rym.
Bug­ra ki­bi ters dö­nüp dy­zar duş­man üs­tü­ne,
Dyz­lap, döş­läp, ger­den­läp, seň­se­le­der gan­da­rym.

Ata Wa­tan jem bo­lup, ýan­sa şug­la­syn sa­çyp,
Urar özün per­wa­na oda wa­tan­per­we­rim.

Duş­mana aýak sek­dir­mez, bu mu­kad­des top­ra­ga.
Gal­kan tu­tup, gy­lyç­lar, ba­ty­rym — ba­ha­dy­rym.

Sol­tan­lar­dan güýç ta­pyp, bäh­re alyp il­ler­den,
Bu­ha­ra­ýy ra­ky­by, gör, uşa­dar ser­da­rym.

Des­tin­de şam­kir gy­lyç, ol ki ýa­law­dan ýi­ti,
Al­gyr, awun syp­dyr­maz al­baý gu­şum — şuň­ka­rym.

Ýat­lap aş­rat-wy­sa­lyň, hij­ran gaý­gy-gam çe­kip,
Ha­ty­ja Sol­tan ýyg­lap, gal­dy mun­da bis­ýa­rym.

Ol gam­ly kal­by­ny ma­za­ly gow­zat­dy-da, elin­dä­ki gol­ýaz­ma di­wa­ny­ny öňün­de goý­dy. Bir­den onuň duý­gu­lar dün­ýä­si­ni bir­wagt­dan bä­ri ler­za­na ge­ti­rip, dö­müp çy­ka­bil­män, ba­sy­ryl­gy ýa­tan bir tä­sin syr göw­nü­ne aýan bo­lan ýa­ly bo­lup git­di. Ga­raň­ky zyn­dan iç­re ýag­ty dün­ýä yş gör­ne­ne meň­ze­di. Eg­ni­ni çö­ke­rip ge­len agyr ýük ýeň­lä­ne dön­di. Ýyl­la­ryň aňyr­syn­da ga­lyp, bi­reý­ýäm unu­dy­lan şat­lyk gaý­ta­dan göz­le­rin­de uç­ga­nak­lap baş­la­dy. Kal­by ta­kat ta­pan ýa­ly bo­lup, ýü­re­gi­niň gür­sül­di­si güýç­len­di. Hy­ýal­da öňün­de ýar go­ly bi­len tä­sin edi­lip bag­la­nan, hiç ha­çan gü­li sol­ma­jak, ýap­ra­gy sül­ler­me­jek bir des­se gül çe­men peý­da bol­dy. Ha­ýal et­mez­den, ýa­dy bi­len hy­ýa­ly­na go­nan şol tä­sin çe­men­dä­ki gül­le­riň göz çaky bilen su­ra­ty­ny al­dy-da, ola­ry özü­niň gy­ra­dan agan ha­ly­sy­na üýt­ge­şik yh­las bi­len çi­tip baş­la­dy. En­di­gi­ne gö­rä, çep eli bi­len dok­ma­ny ba­syp, ar­ga­jy­ny ge­çir­di. Dart­gy­sy­ny berk çek­di-de, da­rak ur­ma­ga otur­dy. Onuň he­re­ke­ti mu­ka­ma sap­dy. Tä­sin owa­za go­şu­lan el­le­ri­niň he­re­ke­ti bi­len nus­ga dö­re­dip bar­ýan Ha­ty­ja­nyň hy­ýal-ar­zuw­la­ry­nyň ni­ka­sy bag­la­şyp, ha­ly­nyň gül pür­çük meý­da­ny­na ýaý­rap bar­ýar­dy. Ol has­rat­ly dün­ýä­ni unu­dyp, umyt-ar­zuw­lar­dan, wy­sal­dan, gö­zel­lik­den… do­ly tä­ze bir dün­ýä dö­re­dip gi­dip bar­şy­na, uzyn­ly gün ha­ly­nyň üs­tün­den düş­män da­rak kak­dy. Yzy­na gaň­ry­lyp, özü­niň or­ta­dan agyp bar­ýan dok­ma­sy­nyň çi­tim­le­ri­ni, tä­ze dö­re­den gö­lü­ni ga­na-ga­na iç­gin syn­la­dy. Ru­hy tel­was­la­nyp baş­la­dy. Ga­ra göz­le­rin­de mä­hir, duý­gu­la­ry­na gyz­gyn­lyk ça­ýyl­dy. Tu­tuş emer-da­ma­ry­na, süň­ňi-sü­ýe­gi­ne eg­sil­me­jek tä­ze bir güýç ge­len ýa­ly bol­dy.

* * *

Gi­ňiş otag­da ýü­wür­di­len ha­ly­nyň üs­tün­de al­ny eg­me­li, aras­sa kü­müş­den ýa­sa­lan ýa­ly, ak, ne­pis go­şar­la­ry gy­zyl­dan go­şa bi­le­zik­li, in­çe bi­li bir ga­ryş çe­me­si in­li­lik­de dü­ýe ýü­ňün­den do­ka­lan me­le gu­şak bi­len bek gu­şa­lan Ha­ty­ja iş­le­ýär­di. Ol ça­la­syn­lyk bi­len sü­lük bar­mak­la­ry ýüň ýüp­lük­li çe­per el­le­ri­ni saz gu­ral­la­ry­nyň tar­la­ry kys­my dar­ty­lyp çe­ki­len her iki er­şiň da­şyn­dan do­lap alyp, her ge­zek­de ýi­ti ke­se­ri bi­len ýüp­lü­gi­ni ujun­dan tüý­düm­läp, da­rak kak­ýar­dy. Bar­mak­lar ol eriş­den bu er­şe ça­la­syn he­re­ket ed­ýär­di. Sag-çep­de ýa­nyp du­ran go­şa çy­ra­la­ryň ýal­ky­my­na onuň maň­la­ýyn­da­ky eg­me­si­niň, el­le­rin­dä­ki bi­le­zik­le­riň lo­wur­dy­sy öýüň içi­ne me­lew­şe sym­gylt reňk çaý­ýar­dy. Da­ra­gy­nyň se­si gap­da­lyn­da­ky, her çi­tim­de özün­den yza gal­ma­jak bo­lup, çus he­re­ket ed­ýän ge­lin-gyz­la­ryň kak­ýan da­rak­la­ry­nyň se­sin­den saý­la­nyp, Ogul­sa­par ma­ma­nyň aý­dy­şy ýa­ly, ha­ky­kat­dan-da, ta­kyr ýol­dan ça­pyp bar­ýan at toý­nak­la­ry­nyň saz­la­şyk­ly ses­le­ri­ni biyg­ty­ýar ýa­da sa­lyp, al-as­ma­na gö­te­ril­ýär­di… Bi­ri-bi­rin­den gö­zel, er­jel bu dok­ma­çy ge­lin-gyz­la­ryň «at ça­puw­la­ry­nyň» toý­nak dü­kür­di­le­ri bas­syr kyrk gi­je-gün­diz­läp do­wam et­di…

* * *

Ha­ty­ja do­ka­lyp, bi­tip bar­ýan ha­ly­sy­nyň tä­ze göl­le­ri­ni syn­lap, taý­ly ge­zek ýuw­dun­dy, pes­saý ar­dyn­jy­rap, bo­kur­da­gy­ny ar­ça­dy, ahy­ryn­da-da, do­dak­la­ry­ny ça­la­ja gy­myl­dat­dy. Ol öz-özü­ne: «Goý, me­niň köň­lüm­de bes­län bagt ha­kyn­da­ky soň­lan­ma­jak ar­zuw­la­rym şu tä­ze göl­le­rim­de ebe­di orun tap­syn. Ony gö­ren­ler me­niň ömür yh­la­sy­myň güý­jü­ne göz ýe­tir­sin­ler, oňa dü­şün­sin­ler, mu­nuň bi­len ruh­lan­syn­lar. Goý, bu kö­pö­wüş­gin­li ha­ly­nyň ro­ýu­na gö­zi dü­şen her bir yn­sa­nyň kal­byn­da ýa­şaý­şa, dur­mu­şa bo­lan söý­gü­si, umy­dy ter­le­nip dur­sun. Me­niň bu tä­ze ta­pan göl­le­ri­mi il­le­rim «söý­gi­niň we has­ra­tyň nag­şy» di­ýip at­lan­dyr­syn­lar» di­ýip, içi­ni gep­let­di. Ol ha­ly bi­len onuň öz di­lin­de gep­leş­di. Bu­lar bir-bir­le­ri bi­len dü­şü­niş­di­ler. Hy­ýa­lyn­da Seý­di bi­len bu ha­ly­nyň üs­tün­de ga­nat­la­nyp uç­dy. Olar ýa­ýy­lyp ýa­tan Gy­zyl­gum çö­lü­niň, Ga­ra­gum säh­ra­sy­nyň, kö­ne-tä­ze ga­la­la­ryň köş­ki-şä­her­le­riň, oba­la­ryň üs­ti bi­len älem iç­re ga­nat ger­di­ler.

Ol elin­dä­ki ke­se­ri­ni goý­dy-da, ýap-ýa­ňy gu­tar­dym eden gö­lün­den how­pur­gap, yza tes­di. Için­den öz-özi bi­len gep­le­şip:

«Gu­ja­gym­da gö­ter­me­sem-de, bir ömür kal­bym­da gö­te­ren per­zen­dim dün­ýä in­di. Seý­di sol­tan iki­mi­ziň döw­ra­ny­my­zyň hak­ly­gy ha­ky­na. Buş­luk, Ha­ty­ja sol­ta­nym!» di­ýen­de, onuň ala göz­le­ri­nden bir-iki dam­ja göz­ýaş çek­ge­si­niň üs­ta­şy­r to­ga­la­nyp git­di.

Ar­zuw-hy­ýal­la­ryň çuň­lu­gy­na çü­müp, de­pe­sin­de ga­ýyp ýö­ren Ha­ty­ja ga­ra­şyl­ma­dyk ýer­den «Sa­la­mä­lik! Işi­ňiz ile­ri!» di­ýen se­se özü­ne gel­di. Göl­den göz­le­ri­ni aý­ryp bil­män otu­ran Ha­ty­ja gö­wün­li-gö­wün­siz hal­da ga­pa ta­rap öw­rül­di. Ga­py­nyň eň­si­si­ni sy­ryp, Ro­zy­gül ra­wy­nyň ge­len­di­gi­ni gör­di. Soň­ra Ha­ty­ja sol­tan ga­py­da du­ran Ro­zy­gül ra­wa ga­rap, ýaň­ky için­den aý­dan zat­la­ry­ny da­şyn­dan hem gaý­ta­la­jak bol­dy. Em­ma Ro­zy­gül ra­wy onuň özün­den öňür­dip gep­le­di:

— Buş­luk, Ha­ty­ja sol­ta­nym!

Ha­ty­ja hem özün­den biyg­ty­ýar «Buş­luk!» di­ýip, tä­sin owaz bi­len py­şyr­da­dy. Ro­zy­gül ra­wy ha­ly­nyň tä­sin tä­ze gö­lü­ni haý­ran ga­ly­jy­lyk bi­len syn­lap dur­şu­na:

— Kö­ne­ki­ler: «Gud­rat gör­seň — dag­la­ra bar» di­ýen eken­ler. Se­niň bu ese­riň bi­len şol gud­rat­ly dag­la­ryň gap­da­ly­na tä­ze bir gud­rat go­şup­syň, Ha­ty­ja! Gud­rat — gud­rat­dan dö­re­ýär. Bu göl — yla­hy gud­rat. Bu, bel­ki, se­niň yk­ba­lyň gar­şy­sy­na go­ýan uly yh­la­syň, we­pa­dar­ly­gyň ha­ky üçin ber­len tö­leg­dir, ýa­dy­gär­lik peş­geş­dir — diý­di.

Ha­ty­ja sol­ta­nyň dö­re­den bu tä­sin hem hik­met­li ha­ly gö­li soň­ra ol oba­dan bu oba ýaý­rap, tu­tuş türk­men ili­ne dol­dy. Hal­ky­myz mu­ny «Ha­ty­ja­göl» di­ýip at­lan­dyr­dy.

«Ha­ty­ja­göl!».

Ýü­rek­le­rin­de yş­ky, ar­zuw­la­ry­nyň wy­sa­ly­na umy­dy bo­lan­lar bu tä­sin gö:le dü­şün­di­ler. Ony ne­pis­lik bi­len ha­ly­la­ry­na hem-de ýü­rek­le­ri­ne çit­di­ler. Şeý­le­lik­de, üs­tü­ne Gün dog­ýan när­sä­niň hiç bir za­t bi­len hat­da, de­ňäp bol­ma­jak mil­li ha­ly sun­ga­ty­myz «Ha­ty­ja­göl» ha­ly gö­li bi­len ýe­ne bir gül be­zel­di, beý­gel­di…